Nematodların Genel Özellikleri

Genel olarak nematod ince, uzun, uçlarda daralan silindir şeklinde, segmentsiz, düz veya kıvrımlı deri ile kaplı ve bilateral simetrik bir vücuda sahiptir. Nematod kelimesinin karşılığı, nematodun vücut görünümüne uymakta ve ip gibi manasına gelmektedir. Genelde bitki paraziti nematod türleri 400 µm ile 5 mm boyundadırlar. Ancak Meloidogyne spp., Heterodera spp., Globodera spp. ve Tylenchulus semipenetrans gibi nematodların dişi bireylerinin gelişme dönemleri ilerledikçe şişkinleşip armut, limon gibi formlara dönüşmektedirler. Erkekleri ise silindir şeklindeki ipliğimsi şekillerini korurlar. Nematodların büyük bir çoğunluğu kendi hareketleri ile toprakta yılda azami 1 m yol alabilirler. Bitki paraziti nematodların bir tarladan diğerine veya bir bölgeden diğer bir bölgeye yayılmaları, sulama suyu, bulundukları toprakların insan, hayvan ve tarım araçları ile taşınması veya bulaşık bitkilerle olmaktadır. Toprakta mevcut kist, yumurta ve larvaların rüzgarla bir başka yere taşındığı hallerde görülmüştür. Nematodların dikey hareketlerinde toprak nemi ve sıcaklığın önemli rolü vardır. Toprak yüzeyi kuru olduğu zaman aşağıya ve yüzeydeki nem uygun şartlara dönüştüğünde tekrar yukarıya doğru hareket ederler. Konukçu bitkilerinin kök sistemi, derinliğine bağlı olarak 3-6 m’ye indikleri görülebilse de nematodların en yoğun oldukları toprak derinliği 10-30 cm’dir. Nematodların bitkilerde meydana getirdiği kayıplar genelde diğer hastalık etmenlerinin ve abiyotik etmenlerin meydana getirdiği kayıplar ile karıştırılır. Bu nedenle tarlada su ve besin maddesi eksikliği, solgunluk, bitkilerde gelişme bozukluğu gibi belirtilerin gözlenmesinin ardından toprak ve bitki örnekleri laboratuvara getirilip nematolojik yönden analiz edilmelidir. Nematodların bitkilerde meydana getirdiği belirtileri iki kısımda incelemek mümkündür.

Bitki üzerinde meydana getirdiği belirtiler:

• Bitki yapraklarında oluşan renk açılmaları ve renk değişiklikleri
• Bitki boyunun kısalması
• Gübre uygulamalarından beklenen faydanın sağlanmaması
• Yaprakların küçülmesi ve dalların seyrekleşmesi
• Bitkinin solması
• Bitkinin zayıf düşmesi sonucu yabancı otlarla rekabet edememesi sonucu arazideki yabancı ot yoğunluğun artması.

 

Bitkilerin kök kısımlarında meydana getirdiği belirtiler:

• Köklerde ur oluşumu
• Köklerde saçaklanma ve düzensiz dağılım
• Köklerde siyah ya da kahverengi yaraların (lezyon) oluşumu
• Köklerde ikincil enfeksiyonlar nedeniyle çürümenin başlaması

 

Nematodlar bitki köklerindeki beslenme şekillerine göre üç kısma ayrılırlar:

1. Ektoparazit nematodlar (Xihinema, Longidorus)
2. Endoparazit nematodlar (Ditylenchus, Meloidogyne, Anguinae)
3. Yarı endoparazit (devamlı kalıcı) ve yarı ektoparazit (göç edici) nematodlar

 

Ülkemizde nematodlarla yapılan kimyasal mücadelede bazı sıkıntılar baş göstermiştir. Bunlar;

• Nematisin yüksek maliyeti
• Fitotoksite
• Non-spesifik
• Kalıntı problemi (Toprak, yeraltı suları)
• Direnç
• Nematisitin uygulama maliyeti (Naylon, dağıtıcı vs.)
• Tavsiye dışı kimyasalların kullanımı
• Yüksek doz
• Uygulama zamanı

 

Bitki paraziti nematodların bitkilerde meydana getirdikleri belirtiler diğer zararlı organizmalardan ileri gelen belirtilere benzediği için mikroskop altında nematodu görmeden kesin kanıya gidilmemelidir. Nematodların küçük mikroskobik canlılar olması ve bu gruba ait nematod türlerinin birbirlerine çok benzemesinden dolayı konu uzmanları tarafından kesin teşhis yapıldıktan sonra karar verilmesi önemlidir.

Özellikle, hububat, şeker pancarı, sebzeler, meyveler, bağ, çeltik, patates, soğan vb. ekiliş alanları yönünden zengin bir potansiyele sahip olan ülkemizde nematolojik çalışmalar önemlidir. Patates ve çeltik tohumluk yetiştirme alanlarının meyve, sebze ve süs bitkileri fide ve fidanlarının üretimlerinin yapılacağı alanların özellikle karantinaya tabi, tohumluk sertifikasyonu ve fidan sertifikasyon açısından önem taşıyan nematodlar yönüyle incelenmesinin ve gerekli analizlerin yapılması son derece önemlidir. Karantinaya tabi nematodların temiz alanlara bulaşmaması ancak yasal önlemlerle mümkün olabileceğinden özellikle iç karantinaya önem verilmektedir. Özellikle karantinaya tabi nematodlarla bulaşık alanların eradikasyonu için mevcut mücadele yöntemlerinin hiçbirinin yeterli olmaması ve kimyasal mücadele yöntemlerinin maliyetinin yüksek ve çevreye zararlı olmaları gibi nedenlerle bulaşmayı önleyici yasal tedbirlere önem verilmektedir.

Ülkemizde de önemli zararlara neden olan bazı nematodlar

Buğday Gal Nematodu

Anguina tritici (Steinbuch) (Tylenchida: Anguinidae)

Buğday gal nematodu [Anguina tritici (Steinbuch)]’nun dişisi ve erkeği iplik formundadır. Dişi ortalama 3.8 mm boyunda, spiral şeklinde, çok şişman vücutlu ve hareketsiz görünüşlüdür. Erkeği düz vücutlu, ortalama 2.4 mm boyunda ve çok aktiftir. Graminae familyası bitkilerinin tohumlarında iç parazit (endoparazit), sap ve yapraklarında dış parazit (ektoparazit) olarak yaşar ve tipik galler meydana getirir. Nematodla bulaşık tanelere “galli tane” denir.

Çeltik Beyaz Uç Nematodu

Aphelenchoides besseyi Christie (Aphelencida: Aphelencoididae)

Çeltik beyaz uç nematodu (Aphelenchoides besseyi Christie)’nun, dişi ve erkeği iplik şeklinde mikroskobik canlılardır. Boyları yaklaşık 0.4-0.8 mm’dir. Nematod başlangıçta çeltik bitkilerinin yaprak kınlarının iç kısmına yerleşir. Nematodların sayıları sapa kalkma döneminde genç salkımlarda hızla artar. Tohumları enfekte eden nematod sayısı 1-64 arasında değişmektedir. Nematodların %90’ı kavuzun iç yüzeyinde, geri kalanı ise tane üzerinde bulunur.

Çilek Nematodu

Aphelencoides fragariae Ritzema Bos (Aphelencida: Aphelencoididae)

Çilek nematodu (Aphelencoides fragariae Ritzema Bos)’nun, dişi ve erkeği iplik şeklinde mikroskobik canlılardır. Boyları yaklaşık 0.5-1.0 mm’dir. Tomurcuklarda ve bitki büyüme noktasında dış parazit (ektoparazit) olarak yaşarlar. Bitkinin yaprak tomurcuğunu saran çanak yapraklarda, nematodun ergin, larva ve yumurtalarını stereo mikroskop altında bir arada görmek mümkündür.

İğne Nematodu

Longidorus spp. (Dorylaimida: Longidoridae)

Ektoparazit olan İğne nematodları (Longidorus spp.)’nın boyları oldukça uzun (2-11 mm), erkek ve dişisi iplik formundadır. Baş bölgesinde 44-180 mm arası değişen uzunlukta ağız iğneleri vardır. Morfolojik olarak Xiphinema (kamalı nematodlar) cinsine ait türlere benzemekle beraber, Xiphinema cinsinde stiletin arka kısmında 2 parçalı yaka şeklinde bir kısım bulunurken Longidorus cinsinde stilet düz ve vücutları daha incedir.

İncir Kist Nematodu

Heterodera fici Kirjanova (Tylenchida: Heteroderidae)

İncir kist nematodu (Heterodera fici Kirjanova)’nun dişisi armut veya limon şeklindedir. Dişisinin ortalama boyu 1.4 mm kadardır. Erkeği iplik formundadır. Dişiler konukçu bitkilerin köklerinde bitki özsuyunu emerek yaşarlar, fakat Kök-ur nematodları gibi köklerde urlar meydana getirmezler. Dişiler kılcal kökler üzerinde boyun noktasına kadar başı bitki dokusu içinde, vücut kısmı ise köke asılı vaziyette bulunurlar. Öldüklerinde vücudunun dış tabakası kalınlaşarak yumurtaları muhafaza eden koyu kahverengi kist halini alır.

Kamalı Nematodlar

Xiphinema spp. (Dorylaimida: Longidoridae)

Kamalı nematodlar (Xiphinema spp.) boyları oldukça uzun (6 mm kadar olabilir), erkek ve dişisi iplik formunda olan nematodlardır. Bağ alanlarında kısa boğum virüsünün (Asma yelpaze yaprak virüsü) vektörü olan X. index Thorne and Allen, kuyruk kısmının sonunda oldukça belirgin parmak şeklinde bir çıkıntının bulunması ile diğer Xiphinema türlerinden ayrılır.

 

Kök-ur Nematodları

Meloidogyne spp. (Tylenchida: Meloidogynidae)

Kök-ur nematodları (Meloidogyne spp.)’nın ikinci dönem larvaları ve erkekleri iplik şeklinde, dişileri armut veya limon şeklinde mikroskobik canlılardır. Konukçu bitkinin kökünde irili ufaklı urlar meydana getirmeleriyle kolayca tanınırlar. Dişileri 0.7-0.8 mm boyunda, 0.4-0.5 mm eninde; erkekleri 1.2-2.0 mm, larvaları ise 0.3-0.5 mm boyundadır.

Muz Spiral Nematodu

Helicotylenchus multicinctus (Cobb) (Tylenchida: Hoplolaimidae)

İplik şeklindeki Muz spiral nematodu [Helicotylenchus multicinctus (Cobb)] ergininin vücut uzunluğu ortalama 0.5 mm’dir. Nematod gömlek değiştirdiği veya öldüğü zaman spiral şeklini aldığından bu isim verilmiştir. Muz spiral nematodu, muz köklerinin etrafındaki toprakta çok az bulunmaktadır. Nematodun dişi, erkek, larva ve yumurtası muz köklerinin içinde bulunmakta ve hayatlarını kök içinde tamamlamaktadır.

Patates Çürüklük Nematodu

Ditylenchus destructor Thorne (Tylenchida: Anguinidae)

Patates çürüklük nematodu (Ditylenchus destructor Thorne)’nun dişisi 0.7 mm, erkeği 1 mm boyunda ve ipliksi formdadır. Nematodun bütün dönemleri genellikle konukçusu içinde bazen de etrafındaki toprakta bulunabilir. Aynı cinse bağlı olan Soğan-sak nematodu [D. dipsaci (Kühn)] patates yumrusunda benzeri zararlar meydana getirmektedir.

Patates Kist Nematodu

Patates altın nematodu (Globodera rostochiensis Wollenweber) Patates beyaz kist nematodu (Globodera pallida Stone), (Tylenchida: Heteroderidae)

Patates kist nematodları (Globodera spp.) bitki kökleri üzerinde dikkatli bakıldığında görülebilen, türe göre değişen sarı veya krem renginde yuvarlak kistlerle tanınırlar. Kistlerin ortalama boyu 0.7 mm eni ise 0.6 mm’dir. Kistler, içi yumurta dolu olan ölü dişi vücudu olup, arka (posterior) kısmında çıkıntı yoktur. Erkekleri ince uzun iplik şeklindedir.

Soğan-Sak Nematodu

Ditylenchus dipsaci (Kühn) (Tylenchida: Anguinidae)

Soğan-sak nematodu [Ditylenchus dipsaci (Kühn)]’nun dişi ve erkeği iplik formunda olup, 1.0–1.3 mm uzunluğunda mikroskobik canlılardır. İç parazit (endoparazit) bir nematotdur. Herhangi bir bulaşıklık durumunda, bulaşık materyalde nematodun tüm dönemlerine rastlamak mümkündür.

Şeker Pancarı Kist Nematodu

Heterodera schachtii Schimidt (Tylenchida: Heteroderidae)

Şeker pancarı kist nematodu (Heterodera schachtii Schimidt)’nun dişisi armut veya limon şeklindedir. Dişisinin ortalama boyu 1.5 mm kadardır. Erkeği iplik formundadır. Dişiler konukçu bitkilerin köklerini emerek yaşarlar, fakat Kök-ur nematodları gibi köklerde urlar meydana getirmezler. Dişiler kılcal kökler üzerinde boyun noktasına kadar başı bitki dokusu içinde, vücut kısmı ise köke asılı vaziyette bulunurlar.

Tahıl Kist Nematodu

Heterodera avenae (Wollenweber) (Tylenchida: Heteroderidae)

Tahıl kist nematodları bir grup olarak değerlendirilmektedir. Bu grup içinde yer alan nematodların en önemlileri H. avenae (Wollenweber), H. filipjevi (Madzhidov), H. mani Mathews, H. bifenestra Cooper, H. iri Mathews, H. hordecalis Andersson ve H. latipons Franklin’dur. Bu nematodlar morfolojik olarak birbirlerine çok benzemektedir. Ülkemizde tespit edilen türler H. avenae, H. latipons ve H. filipjevi’dir.

Turunçgil Nematodu

Tylenchulus semipenetrans Cobb (Tylenchida: Tylenchulidae)

Turunçgil nematodu (Tylenchulus semipenetrans Cobb)’nun boyu 0.3-0.5 mm olup, dişileri böbrek veya fasulye tanesi şeklinde, başını boyun bölgesine kadar kılcal köklere sokmuş, vücut asılı vaziyette tek veya koloniler halinde, erkekleri ise iplik şeklinde ve kök etrafındaki toprakta serbest olarak bulunur.

 

 

NEMOTODLARIN MÜCADELESİ

Karantina Önlemleri

—        Kök-ur nematodları karantinaya dahildir. Bu nedenle bulaşık üretim materyallerinin temiz bölgelere bulaştırılmasına engel olunmalıdır.

—        Bulaşık olduğu şüphe edilen alanlardan, örnek alma talimatına uygun olarak toprak ve kök örnekleri alınarak analiz yapılmalıdır.

—        Toprak örneği alınacak alanlarda tek yıllık bitkiler bulunuyorsa; ocaklar halinde kurumaların olduğu yerlerden ve bu yerlere yakın sağlam bitkilerin kökleri civarından toprak örneği alınır.

—        Çok yıllık bitkilerin bulunduğu alanlardan toprak örneği alınırken, sağlıksız gelişme gösteren bitkilerin taç izdüşümleri çevresinden ve ağacın kılcal kökleri civarından örnek alınmasına dikkat edilmelidir.

Kültürel Önlemler

Kök-ur nematodlarının konukçusunun çok olması, sulanabilir alanlarda özellikle sebzelerin yetiştirilmesi, bazen bir yıl içinde birden fazla bitkinin üretiminin yapılması nedeniyle kültürel önlemlerin uygulanması pratik ve ekonomik olmamaktadır.

Bununla birlikte:

–          Bitkisel üretimde nematodla bulaşık olmayan fide ve fidanların kullanılması gerekir.

–          Üretim materyali ekim veya dikimden önce mutlaka nematolojik yönden analiz edilmelidir.

–          Üretim için kullanılacak alandan yöntemine uygun olarak alınacak toprak örneği de nematolojik yönden analiz edilmelidir.

–          Nematodlara dayanıklı veya tolerant aşılı fide/fidanlar kullanılmalıdır.

–          Ekim ve dikim öncesinde, yazın sıcak ve kurak aylarında toprağın 15 gün ara ile 30-40 cm derinlikte en az 2 kere alt üst edilerek işlenmesi, nematod popülasyonunu azaltmaktadır.

–          Bulaşık alanlarda kullanılan toprak işleme alet ve makineleri temizlenmeden kullanılmamalıdır. Sera girişlerinde sönmemiş kireç kullanılarak hijyene dikkat edilmelidir.

Fiziksel Mücadele

Yazın sıcak aylarında yapılacak solarizasyon uygulaması topraktaki nematod yoğunluğunu önemli ölçüde düşürmektedir.

–          Bu amaçla 40–50 cm derinliğe kadar sulanan toprak, tava geldikten sonra 30-40 cm derinliğe kadar sürülerek, kesekler kırılmalı ve yüzeyi düzetilmelidir.

–          Damlama sulama sistemi döşendikten sonra toprak 0.025–0.1 mm kalınlığında UV katkılı şeffaf plastik örtü ile düzgünce kapatılmalıdır. Toprak nemini kaybederse örtünün altında bırakılan damla sulama sistemi çalıştırılmalıdır.

–          Solarizasyon uygulamasından sonra toprağın yüzeysel işlenmesi gerektiği için, sırta dikim yapılan bitkilerde solarizasyon uygulamasından önce sırtlar hazırlanmalıdır.

–          Uygulama yazın sıcak aylarında (temmuz–ağustos) 4-8 hafta süreyle yapılmalıdır.

–          Solarizasyonun başarısını artırmak için örtüyü sermeden önce toprağa organik madde ilave edilmelidir. “Solarizasyon+1kg yaş tavuk gübresi/m2” veya “solarizasyon+3kg yaş sığır gübresi/m2” uygulamaları solarizasyonun başarısını artıracaktır.

–          Toprak fümigantları kullanılarak, solarizasyon süresi 4 haftaya kadar indirilebilir.

 

Kimyasal Mücadele

Kimyasal mücadelede başarılı olmak için, kültürel önlemlerin iyi alınmış olması gerekir. Uygulamanın bir önceki yıl Kök-ur nematoduyla ağır bulaşma gösteren yerlerde yapılması ekonomik yönden yararlıdır.

Ekim veya dikim öncesi toprak ilaçlaması: Kök-ur nematodları bitkilerde erken dönemde önemli zararlara neden olurlar. Mücadelelerinde en önemli nokta, ekim veya dikimden önce popülâsyonun minimuma indirilmesidir. Bu amaçla, değişik mücadele yöntemleri kombine edilerek uygulanmalıdır. Ekim veya dikim öncesi ruhsatlı bir nematisitle toprak ilaçlaması yapılabilir.

Dikimle beraber veya dikim sonrası ilaçlamalar: Sebzelerde dikimden önce, dikimle beraber veya dikimden sonraki fide döneminde nematisit uygulaması yapılmaktadır. Bu dönemler dışındaki yetiştirme sezonu içerisinde nematisit kullanımı, kullanılan nematisitin sezon içinde yeterli etkiyi göstermemesi, çevre ve insan sağlığına olumsuz etkileri nedeniyle önerilmemektedir.

Meyve ağaçlarında ise sadece muzda bitki varken nematisit uygulaması yapılmaktadır.

İlaçlama zamanı

Kök-ur nematodlarının ilaçlama zamanının belirlenmesinde, nematodun biyolojik dönemi, toprak karakteri, toprağın sıcaklığı ve nem durumu, uygulamada kullanılacak nematisitlerin fitotoksite durumları ve sistemik olup olmadıkları gibi etkenler dikkate alınmalıdır.

Nematodlara karşı ilaçlama, toprak tavında iken, toprak sıcaklığı 15°C ve üzerinde olduğu zamanda yapılır.

 

Kullanılacak bitki koruma ürünleri ve dozları

Bakanlık tarafından tavsiye edilen bitki koruma ürünleri ve dozları kullanılır.

Kullanılacak alet ve makineler

Granül bitki koruma ürünlerinin uygulaması eldiven kullanarak veya bir gübre dağıtma makinesi ile; sıvı ilaç uygulaması ise süzgeçli kova veya sırt pülverizatörü ile yapılır. İlaç, uygulama alanına homojen bir şekilde dağıtılmalıdır.

İlaçlama tekniği

Bitki koruma ürünlerinin uygulanmasından önce, toprağın derince işlenmiş olması gerekir. Sıvı ilaç tüm parseli sulayabilecek miktarda suya karıştırılarak, süzgeçli kova veya sırt pülverizatörü ile toprağa verilir. Sonra ilacın 15-20 cm derine inebilmesi için tırmık geçirilir. Daha sonra fideler dikilerek sulanır. Bilindiği üzere, tarımsal mücadelede ilaçlı mücadele yöntemi en son düşünülmesi gereken bir husustur. Nematisitlerin toprakta ve bitkide bıraktıkları kalıntı (rezidü), insan ve çevre sağlığına olumsuz etkiler yapmaktadır. Bu bitki koruma ürünleri usulüne uygun biçimde kullanılmadıkları zaman bitkiler için de fitotoksiktir. Tarlada ilacı hazırlarken, ilacın içme ve kullanma suyuna karışmamasına ayrıca özen gösterilmesi gerekir.

Nematodla mücadelede Hektaş uzmanlığından yararlanmak için dijital kanallar ve Hektaş Çiftçi Danışma Hattı‘ndan bize ulaşabilirsiniz.

 

KAYNAKLAR:

• Bitki paraziti nematodlar – TAGEM https://www.tarimorman.gov.tr/TAGEM/Belgeler/Teknik%20tal%C4%B1matlar%202008/C%C4%B0LT%206.pdf 
• Genel ve Tarla Zararlıları 2019-2020– Prof. Dr. Sebahat SULLIVAN (Ondokuz Mayıs Üni.)
• https://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/184309/mod_resource/content/1/1-Tar%C4%B1mda%20zararl%C4%B1%20nematodlar%2C%20tan%C4%B1mlar%C4%B1%2C%20biyolojileri.pdf
• C. GIDA TARIM VE HAYVANCILIK BAKANLIĞI TARIMSAL ARAŞTIRMALAR VE POLİTİKALAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ BİTKİ SAĞLIĞI ARAŞTIRMALARI DAİRE BAŞKANLIĞI ZİRAİ MÜCADALE TEKNİK TALİMATLAR KİTABI CİLT: 6